25 urte pasatu dira umeak eskola orduetan zinemara eramaten hasi zinetenetik. Lehen egitasmoan parte hartu zuten haur haiek heldu bihurtu dira dagoeneko. Zer lortu da?
Ezer ez, ikusten duzu; areto komertzialetara joan, eta zenbat pelikula ikusten dituzu euskaraz? Oso gutxi lortu da, dena da sinbolikoa: noizean behin pelikula bat edo bi euskaraz umeentzat, noizean behin hemen egin den euskarazko pelikula bat...
Zerk egin du huts?
Diruak. Momentu batean sektorea ere nahiko gaizki zegoen, eta hor diru iturri bat ikusi zuten batzuek, eta euskara batere inporta ez zitzaion jendea sartu zen deialdietan; horrek izorratu zuen dena. Nik hau ez nuen sortu diru iturri bat izateko; sortu nuen zinema euskaraz jartzeko, baina horrek baliabide batzuk eskatzen zituen, eta baliabide horiek publikoak izan behar zutenez...
1994an sortu zenuen Tinko Euskara Elkartea, baina 1997ra arte ez zenuten jaso diru laguntza publikorik. Nola gogoratzen dituzu hasierako garai haiek?
K2000 ekoiztetxean egiten nuen lan, eta K2000 ez zebilen ondo. Lana uztearen truke kalte-ordain bat eskaini ziguten, eta pentsatu nuen huraxe zela nire momentua. Diru horrekin pare bat urte sabatiko hartzea erabaki nuen, eta Tinko sortzea. Aspalditik nuen ideia buruan. Galdakaon apartamentu bat neukan, eta hura ere saldu nuen proiektuarekin aurrera egiteko. Diru laguntzak etorri arte horrelaxe funtzionatu genuen.
Benetan sinesten zenuen proiektuan, orduan.
Bai. Aurrena urtebete pasatu genuen hausnarketa bat egiten eta guztia prestatzen. Ikastetxe guztiei bidali genien galdeketa bat galdetzeko ea prest egongo ziren eskola orduetan umeak ateratzeko eta zinemara eramateko. Eta baietz esaten ziguten, behar-beharrezkoa zela halako zerbait. Aurreneko urtean bost mila ume eraman genituen zinemara, eta izugarria iruditu zitzaigun; orain, 85.000 inguru joaten dira. Diru laguntzak iritsi zirenean hasi ginen arnasa hartzen, ordurako nire diru guztiak gastatuta baitzeuden.
Hasierako urte haietan izan al zenuen proiektua bertan behera geratzeko beldurrik?
Bai, egunero-egunero esaten nion neure buruari: «Kito, honaino iritsi zara, ikusten duzu ezin dela». Baina, era berean, egunero zegoen zerbait esateko: «Nola ezetz?». Gehienbat etsaiei zor diet aurrera egin izana; «izorra daitezela», pentsatzen nuen.
Pelikula bat bikoiztu aurretik egin beharreko lehen pausoa pelikula aukeratzea da. Zer irizpideren arabera egiten duzue hori?
Erakusten dituen balioen arabera aukeratzen dugu pelikula. Curriculum bat dago hezkuntzan, eta gu harremanetan gaude hezkuntzarekin. Hasieran, pertsona bat geneukan Los Angelesen, eta beste bat Suitzan, eta haiek esaten ziguten zer pelikula on ari ziren estreinatzen herrialde horietan. Goitik behera ikusten genuen pelikula, eta, ez bazegoen indarkeriarik, ez bazen inor iraintzen eta ikusten bagenuen gure curriculumean sartzen zirela haren balioak, harremanetan jartzen ginen banatzailearekin, eta kontratua negoziatzen genuen. Hasieran, eskubide guztiak erosten genituen.
Zer eskubide ziren horiek?
Areto komertzialetan estreinatzeko, areto komertzialetan eskola orduetan jartzeko, telebistan emateko eta bideoan ateratzeko eskubideak. ETBn jada salduta izaten genuen pelikula, eta umeen pelikulak euskaraz ikusteko ere gose handia zegoenez garai hartan, DVDek ere bazuten arrakasta. Lau zati eginda, bakoitzak bere zatia ordaintzen zuen, eta merke ateratzen zen bikoizketa. Gero bideoak uzten hasi ginen, ez baitziren saltzen; eta telebistak ere urtero merkeago eta merkeago, eta azkenean esan zuen ez zituela erosiko. Eta erabaki genuen telebistarako eta DVDrako eskubideak erosteari uztea.
Orain ere zeuek kudeatzen duzue bikoizketa?
Lehen, diru laguntzak Eusko Jaurlaritzak kudeatzen zituenean, diru laguntza propioak zituen Tinkok bikoizketak egiteko, urtean lauzpabost film bikoizteko. 2009-2010 urteetan murrizketak izan ziren, eta azken urteetan ez dugu bikoizketarik egin. Orain, Zineuskadik kudeatzen ditu bikoizketako laguntzak. Talde bat dago erabakitzeko zer film bikoiztu behar den; hau da, guk ez daukagu aukerarik erabakitzeko zer pelikula bikoiztuko diren. Bikoizketa egiteko deialdia irabazi duenarekin jartzen gara harremanetan gu, areto komertzialetan jarri nahi ditugun filmak eskuratzeko. Gero, umeekin ikastetxeetan landuko den material didaktikoa prestatzen da, eta enpresa bat dago hori egiteko, pedagogo, psikologo eta abarrekin osatutakoa.
Urte hasieran, pil-pilean egon zen bikoizketaren gaia, bikoizleek egindako greba medio.
Dena lotuta dago; ETBk ez baditu jada bikoiztuta dauden pelikulak ere euskaraz jartzen... ETBk ez du bikoizten jada, eta gure bezero bakarra ETB zen; guk ezin dizkiegu pelikulak beste telebista kateei saldu. Beraz, ETBk uzten badio pelikulak euskaraz bikoizteari eta euskarazko pelikulak erosteari, bikoizketa ere goitik behera joango da. Gaur egun oso jende gutxi dago bikoizketatik bakarrik bizi dena, eta bikoizleek ere beste ogibide bat bilatu behar badute, eta beste ogibide batean hasten badira, gero film bat bikoiztu nahi duzunean ez dago bikoizlerik. Dena lotuta dago.
ETBren mende dago bikoizketak aurrera egitea?
ETBk beste era batera funtzionatzeak, horrexek egingo lioke mesede euskarari. Nik badakit oraintxe bertan ETBk ezin duela onartu euskarazko pelikulak erosterik, ez duelako dirurik. Zer egin beharko litzatekeen? Ba, ez dakit. Baina bikoizketak aurrera egingo badu, ETB da gakoa, eta hori konpondu egin behar da. ETBk ez baditu euskarazko pelikulak erosten, alferrik gabiltza. Zineuskadirekin, urtean hamabi pelikula bakarrik ateratzen dira euskaraz. Hilean bat da hori, eta begira astero zenbat estreinatzen diren gaztelaniaz. Hori ikusita, nola izango naiz baikorra?
Euskarazko zinemaren loraldiaz hitz egiten da. Horrek bikoizketak bultzatzea ere ekar dezake?
Euskarazko zinemaren loraldia gauza bat da, eta bikoizketa bultzatzea aparte doan zerbait.
Askotan aipatu izan da euskarazko bikoizketak arraro geratzen direla, kalitateaz hitz egiten da eta abar. Kalitatearen kontu hori gaindituta dagoela uste duzu?
Nik uste dut baietz. Hasieran nire kezka bakarra horixe zen: kalitatea. Bikoizleok izan genuen gauzarik okerrena izan zen lan gehiegi hasiera-hasieratik, eta ez geunden ondo prestatuta. Hiru hilabeteko ikastaro bat egin genuen, baina interpretazioaz ez genuen gehiegi ikasi. Batzuk saiatu ginen hori zuzentzen antzerki eskolen bidez eta abar. Marrazki bizidunei jartzen genien ahotsa, eta, pelikula batean ahots normalak jarri behar genituenean, marrazki bizidunen aurpegia jartzen zitzaigun berehala.
Azpidatzien eta bikoizketaren arteko eztabaida da betiko beste gaietako bat.
Nik askoz nahiago dut azpidatzita, baina azpidatzi behar bada, areto batean euskaraz azpidatzita, eta bestean gaztelaniaz azpidatzita. Ez dit balio pelikula bat erdaraz oso ondo bikoiztuta egoteak eta euskaraz azpidatzita. Euskara Euskal Herri osoan erabat normalizatua dagoenean, gazteleraren eta frantsesaren pareko denean, orduan hitz egin dezakegu azpidatziez.
Filmak ikusteko modua ere asko aldatu da azken 25 urte hauetan. Netflixek eta halako plataformek are gehiago zailtzen dute kontua euskarazko zinemarentzat?
DVDa inork ez du erabiltzen jada, eta telebista ere gero eta gutxiago. Dena Netflixen bidez-eta ikusten da; formatuak aldatu dira, eta zinea ikusteko erak ere bai. Tinkoko hurrengo arduradunek hor saiatu behar dutela uste dut. Saiatu behar dute bide horiek jorratzen nahi dutenek pelikulak euskaraz ikusteko aukera izateko. Aretoetara gero eta jende gutxiago joango da; orain ere areto komertzialetan normalean 60 urtetik gorako jendea egoten da, edo umeak. Netflix gisako euskal plataforma bat sortzeko dozenaka film berri behar dira euskaraz urtero, eta, horiek bikoizteko edo ekoizteko, Eusko Jaurlaritzaren babesa izan behar da ezinbestean. Era berean, euskararen behin betiko normalizaziorako estrategia orokor baten barruan jarri beharko litzateke hori.
Tinkoko lehendakaria zara orain, eta seme-alabek hartu dute lekukoa enpresaren zuzendaritzan. Zer sentsaziorekin zoaz?
Arantza galanta geratu zait, areto komertzial baten aurretik pasatutako bakoitzean ikusten dudana ikusita, baina konplitu izanaren poza geratzen zait. Ilusio handia egin zidan, adibidez, Zinemaldian kartel erraldoi bat euskaraz ikusi nuenean. Nire kaskagogortasunari esker aurrera atera nintzen garai batean, baina kostua izugarria izan da, batik bat osasunaren aldetik. Gorputzak momentu batean «nahikoa da» esan zidan.